Peter Henk Steenhuis − 24/02/12, 08:02
INTERVIEW – Het valt Denker des Vaderlands Hans Achterhuis op dat bijna geen econoom serieus nadenkt over de mogelijkheid dat we het einde van de economische groei beleven.
De cijfers kwamen niet onverwacht, maar de schok was er niet minder om: de gevreesde dubbele dip is een feit. Nederland verkeert opnieuw in een recessie, en we vragen ons met z’n allen af hoe hierop te reageren. Hoe zorgen we ervoor dat de economische groei terugkeert?
Het hoofdredactioneel commentaar van Trouw stelde: loonmatiging is niet de oplossing, vooral niet bij innovatieve, competitieve bedrijven. ‘Redelijke loonstijging in Noord-Europa is goed voor de economie van heel Europa.’ Maar wat gaan die werknemers dan met dat geld doen? ‘Omdat we ook een ecologische crisis beleven’, concludeert het commentaar, ‘wordt die loonstijging hopelijk eerder aan een elektrische auto dan aan een vliegreis besteed’.
Verschillende crises
“Om deze conclusie heb ik echt moeten glimlachen”, zegt Hans Achterhuis, Denker des Vaderlands. “Het is duidelijk dat de krant zich ervan bewust is dat de verschillende crises die we nu beleven in elkaar grijpen: schuldencrisis, grondstoffencrisis, ecologische crisis en nu ook een economische crisis.
Maar de hoop uitspreken dat de loonstijging besteed wordt aan een elektrische auto is naïef. Binnen onze huidige cultuur zal het extraatje een goedkope vliegreis betekenen, of een wat grotere auto, die op steeds duurdere benzine rijdt.”
Het is ook mogelijk dat een eventuele loonsverhoging gebruikt wordt om de hypotheek af te lossen.
“Ja. Vorige week bleek dat de Rabobank wekelijks honderden miljoenen euro’s aan extra hypotheekaflossingen binnenkrijgt. Volgens Rabo-topman Bruggink komt dat door de discussie over de hypotheekrente- aftrek. Je zou zeggen: goed voor de schuldencrisis, een bank heeft ineens weer kapitaal tot zijn beschikking. Maar het is tegelijkertijd funest voor de economische crisis: consumenten moeten niet aflossen of sparen, maar hun geld besteden aan producten of diensten. Dat is de manier om economische groei te bewerkstellingen.”
Die groei is noodzakelijk?
“In het kielzog van het World Economic Forum in Davos was ik in de gelegenheid te luisteren naar nogal wat kopstukken uit de Europese politiek en het bedrijfsleven. Uit elke speech, uit elk gesprek, uit elke discussie, sprak de noodkreet: als de economische groei niet terugkeert, weten we niet wat we moeten doen.”
Wáárom is die groei zo noodzakelijk?
“De meeste economen vinden die vraag te dom om te beantwoorden. En de gedachte dat de economische groei voorlopig ook niet meer terugkeert, lijkt helemaal niet aan de orde. Zij beschouwen economische groei als een wetmatigheid; hieraan twijfelen is taboe.
Toch zijn er wetenschappers die deze twijfel wel hardop durven uitspreken. Ik heb onlangs het boek ‘Einde van de groei’ gelezen van de Amerikaanse onderzoeker Richard Heinberg. Hij laat overtuigend zien dat wij monetaire en financiële systemen in het leven hebben geroepen die groei vereisen.
Zolang de economie groeit, betekent dit dat er meer geld en krediet beschikbaar komt, de vooruitzichten optimistisch zijn, mensen meer goederen kopen, bedrijven meer lenen en de rente op bestaande leningen kan worden afbetaald. Maar als de economie niet groeit, dan stroomt er geen nieuw geld de economie in en kan de rente voor bestaande leningen niet worden afbetaald, met als gevolg dat steeds meer mensen op hun leningen in gebreke blijven, banen verloren gaan, inkomens kelderen en consumentenuitgaven slinken.
Daardoor gaan bedrijven minder leningen aan en stroomt er nog minder nieuw geld de economie in. Dit is een zichzelf versterkende terugkoppelingslus die nauwelijks te stoppen valt zodra die eenmaal in gang is gezet.”
Wat zou de reden kunnen zijn dat de groei gestuit wordt?
“Schaarste. In 1988 publiceerde ik het boek ‘Het rijk van de schaarste’. In een nieuw voorwoord voor een recente herdruk schrijf ik dat lezers mij meedelen dat de voorspellingen uit dit boek duidelijk aan het uitkomen zijn.
De kosten van de gezondheidszorg blijven, ondanks de wanhopige pogingen van achtereenvolgende regeringen om ze te beperken, de pan uit rijzen; de wereldwijde strijd om voedsel en schaarse grondstoffen die de prijzen opdrijft, wordt met de dag heviger; zelfs het water op onze planeet dreigt zo schaars te worden dat volgens een recente berekening 2,7 miljard mensen met toenemende verdroging van hun woongebied te maken krijgen.
Hetzelfde geldt voor olie. Er is nog genoeg, alleen de eenvoudig te delven olie is op; het wordt steeds duurder om olie te winnen.
Ons economisch bestel, zoals we dat sinds het einde van de Middeleeuwen kennen, is gestoeld op groei én schaarste. Thomas Hobbes was de eerste filosoof die dit principe verwoordde. ‘Omdat iedereen op rijkdom uit is, vindt men het onaangenaam als een ander zijn doel bereikt’, schreef hij in zijn beroemde boek ‘Leviathan’. Het gaat volgens Hobbes niet eens zo zeer om de rijkdom zelf, maar om rijkdom in vergelijking met anderen.
Om een begrip van de Franse filosoof René Girard aan te halen: onze jacht op rijkdom is mimetisch, nabootsend: wij begeren wat onze buurman heeft, en willen hem voorbijstreven. Dit streven is de psychologische motor achter de groei-dwang. Deze motor hebben wij via onze sociale en economische instituties maatschappelijk vorm gegeven.
Wij zitten er grotendeels in gevangen, hoezeer we die groeidwang misschien moreel ook afkeuren en afwijzen. Volgens Hobbes leidt de wedijver om rijkdom, eer, gezag en andere vormen van macht uiteindelijk tot twist, vijandschap en oorlog.”
Oorlog behoort tot een grijs verleden.
“Omdat onze langdurige economische groei allerlei onderhuidse maatschappelijke conflicten verzachtte. Joop den Uyl kon de arbeider een auto beloven. Wat gebeurt er als vergelijkbare beloftes niet meer kunnen worden nagekomen?
Om de beloofde pensioenen ook echt te kunnen uitkeren, zijn de fondsen afhankelijk van hun investeringsrendement. En zonder economische groei geen rendement. Onze instituties zijn allemaal gebouwd op economische groei.
Die groei hebben we decennialang met schulden kunstmatig hoog gehouden: Engeland schijnt meer creditcardschulden te hebben dan wij hypotheekschulden. Zolang de burger bleef consumeren, groeide de economie.”
Ooit moet de rekening worden betaald.
“Dat moment is aangebroken, dat beseffen de Nederlandse burgers die nu hun hypotheek aflossen. Met als onmiddellijk negatief effect dat de kunstmatig hooggehouden groei tot stilstand dreigt te komen.”
Dan moeten we zorgen voor terreinen waarop we nog wel kunnen groeien.
“Dit idee is de kerngedachte achter de vroegere koloniale expansie. In mijn boek heb ik een kenmerkend citaat opgenomen van Cecil Rhodes, de belangrijkste ideoloog van het kolonialisme:
‘Om de 40 miljoen bewoners van het Verenigd Koninkrijk van een moordende burgeroorlog te redden, moeten wij, koloniale politici, nieuwe landen ontsluiten om daar onze overtollige bevolking heen te brengen, om nieuwe afzetgebieden voor de waren die in onze fabrieken en mijnen worden geproduceerd te verkrijgen’.
Dat is wat wij afgelopen honderden jaren gedaan hebben: nieuwe gebieden via de globalisering maar ook via de schuldengroei exploreren opdat we de groei konden handhaven. Met als uiteindelijk resultaat de schuldencrisis, de ecologische crisis, de grondstoffencrisis. En nu er niet meer kan worden uitgebreid dreigt de groei te staken.”
Met als gevolg dat we in een natuurtoestand terechtkomen, zoals Thomas Hobbes dat noemt, in een oorlog van allen tegen allen?
“Ik hoor ironie in je stem. September vorig jaar bezocht Paul Gilding, oud-directeur van Greenpeace International ons land om zijn boek ‘The Great Disruption’ te promoten. Daarin stelt hij met zekerheid te kunnen voorspellen dat ons een zeer nabije toekomst wacht van oorlogen, klimaatrampen, tekorten aan grondstoffen, dorst en hongersnood.
Misschien blijven er na al deze ellende nog maar een paar honderd miljoen mensen over, luidt zijn sombere boodschap: ‘Dan is de beschaving weg en is het iedereen tegen iedereen’. Dit is de natuurtoestand van Hobbes.”
En wat denkt u?
“Als filosoof probeer ik de sociale en politieke werkelijkheid te begrijpen. Het valt mij op dat bijna geen econoom serieus nadenkt over de mogelijkheid dat we het einde van de groei beleven. Dat fenomeen, die blinde vlek, probeer ik hier onder de aandacht te brengen.
Dat betekent niet dat ik het belang van economische groei bagatelliseer – al zijn er ook zonnige kanten aan een recessie: het KNMI stelde vorige week vast dat de schonere lucht rond onze steden grotendeels te danken is aan de recessie. Ik kan me wel voorstellen dat de overheid nu een groene revolutie probeert te forceren – want alleen de hoop uitspreken dat we de lokroep van het vliegtuig negeren en een elektrische auto aanschaffen lijkt me te weinig.
Dit is, grof gezegd, ook het advies van een andere milieugoeroe, Lester Brown, oud-directeur van onder meer het World Watch Institute. In zijn net vertaalde boek ‘We kunnen nog kiezen’ lanceert Brown een masterplan dat 200 miljard dollar per jaar gaat kosten om klimaatverandering, schaarste aan grondstoffen en voedseltekorten te lijf te gaan.
Als zijn aanbevelingen gevolgd zouden worden, kan de huidige mensheid op een schonere planeet overleven. Ik ben er dan ook van overtuigd, dat we in deze tijd van in elkaar grijpende crises gehoor moeten geven aan de oproep van de wat vergeten zwarte filosoof Frantz Fanon, aan wie ik in ‘Het rijk van de schaarste’ een hoofdstuk wijd: ‘Voort kameraden, we moeten van richting veranderen’.”